Συνδεση Αθήνας και Βυζαντίου

Η Αθήνα κατά τους Βυζαντινού χρόνους μπορεί να είχε χάσει την αρχαία της αίγλη, αλλά παρά ταύτα παρέμενε ένα σημαντικό επαρχιακό κέντρο, με σχετικά μεγάλο πληθυσμό, με έδρα Μητροπολίτη, με ένα απόρθητο φρούριο (Ακρόπολη), και με το οικουμενικό προσκύνημα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας. Δυστυχώς, τα μοναδικά απομεινάρια της εποχής εκείνης είναι λίγα βυζαντινά εκκλησάκια και κάποια φτωχά ερείπια, που ήρθαν στο φως κατά την διάρκεια των ανασκαφών. Ταυτόχρονα, παρατηρείται μια δυσερμήνευτη «σιωπή» γραπτών πηγών για τη Μεσαιωνική Αθήνα, με μοναδική λαμπρή εξαίρεση τα γραπτά του λόγιου μητροπολίτη Αθηνών του 12ου αιώνος μ.Χ., Μιχαήλ Χωνιάτης, που συνίστανται από λόγους, επιστολές, υπομνήματα προσφωνήσεις και στίχους. Οικιστικά, η μεσαιωνική Αθήνα αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο εντός του υστερορρωμαϊκού της τείχους. Κατά την εποχή εκείνη ο εξωτερικός οχυρωματικός ρωμαϊκός περίβολος φαίνεται ότι είχε περισσότερο την αξία ορίου παρά αμυντικού τείχους.

Όμως, κατά την περίοδο του 10ου -12ου αιώνος μ.Χ. (περίοδος μικρής άνθησης), η πόλη διευρύνθηκε σημαντικά, και μάλιστα εκτός του τείχους, προς όλες τις κατευθύνσεις. Ταυτόχρονα μικρές βιοτεχνικές εγκαταστάσεις άρχισαν να αναπτύσσονται στην περιοχή, λείψανα των οποίων έχουν εντοπισθεί ανασκαφικά στην περιοχή της Ρωμαϊκής Αγοράς, του Αρείου Πάγου, του Κεραμεικού και του Ολυμπιείου. Λίγο πριν από τα μέσα του 8ου αιώνα, η Αθήνα προάγεται εκκλησιαστικά από επισκοπή σε μητρόπολη, πράγμα που φανερώνει ότι την εποχή αυτή παρουσίαζε αξιόλογη ανάπτυξη. Τον 9ο αιώνα παρατηρείται νέα δραστηριότητα στον τομέα της ναοδομίας. Μεγάλος αριθμός ναών οικοδομήθηκε στην Αθήνα από τον 10ο (Μονή Πετράκη) έως τα τέλη του 12ου αιώνα, οπότε το σύνολο των αθηναϊκών εκκλησιών υπολογίζεται ότι έφτασε τις σαράντα. Από τους ναούς αυτούς σώζονται μέχρι σήμερα στην αρχική μορφή τους ή με μικρές μεταγενέστερες επεμβάσεις επτά ναοί του 11ου αιώνα – οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη στην αρχαία Αγορά, οι Άγιοι Ασώματοι του Κεραμεικού, οι Άγιοι Θεόδωροι, η Καπνικαρέα, η Σωτήρα του Λυκοδήμου στην οδό Φιλελλήνων (σήμερα ρωσική εκκλησία), η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Ιωάννης ο θεολόγος – και ένας του τέλους του 12ου αιώνα, η Παναγία η Γοργοεπήκοος (γνωστή ως «μικρή Μητρόπολη» ή Άγιος Ελευθέριος). Από τους υπόλοιπους, άλλοι έχουν παραμορφωθεί από τις μεταγενέστερες προσθήκες και επισκευές (όπως η Σωτήρα του Κωττάκη και ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά, όπου τελευταία έγιναν εργασίες αποκατάστασης)